Balkanska Kletva: Rat i nacija na prostoru bivše Jugoslavije- I deo

I DEO

Krvoproliće koje se odvijalo tokom protekle decenije na prostoru bivše Jugoslavije razni buržoaski teoretičari tumačili su na različite načine. Jedina nit koja je povezivale sve ove bisere mudrosti bila je, na trenutke liberalno-naivna a češće interesno-kalkulisana, predrasuda ili glupost. U pokušaju da se objasni, ratu koji je tutnjao, dodavani su prefiksi “etnički”, “religiozni”, “građanski” a u nekim slučajevima čak i “plemenski”. Kao marksisiti, mi se suprotstavljamo ovakvim površnim i zlonamernim definicijama koje proističu iz suštinskog nerazumevanja uzroka i prirode poslednjeg talasa haosa koji je zahvatio Balkan. Pod uticajem desne ideologije, raspad Jugoslavije trenutno se gotovo plebiscitno koristi kao navodni dokaz o nemogućnosti postojanja multietničkih država na Balkanu i neumitne propasti svakog pokušaja uspostavljanja socijalizma. Naše razumevanje jeste da je nacija ovde bila samo izgovor - ratovi cepanja SFRJ bili su pre svega klasni ratovi. Zajednički poduhvat lokalnih staljinističkih birokratija i imperijalizma protiv jugoslovenske radničke klase kao celine koji nije imao suštinske veze niti sa nacijom niti sa religijom. Da bi se mogao shvatiti ovakav prisup, neophodno je razumeti istorijski razvoj Balkana.

Zakasnelo formiranje nacionalnih država

Svako ko je imao prilike da proputuje kroz zemlje koje se tradicionalno svrstavaju pod “balkanske” (bivše SFRJ Republike, Bugarska, evropski deo Turske, Albanija, Grčka) može posvedočiti da se radi o izdiferenciranom prostoru u Evropi sa relativno sličnim kulturnim nasleđem, ljudima i običajima. Sa druge strane, ovaj relativno jedinstven geografski prostor je u isti mah oštro ispresecan gomilom veštački iskrojenih državnih granica, religijama i lokal nacionalizmima.

Površinski sličan Nemačkoj ili Španiji, ovaj region na jugoistoku Evrope je pak imao sasvim drugačiji istorijski razvoj od razvijenih zapadno evropskih zemalja. On nikada nije uspeo da se oformi kao jedinstveno nacionalno tržiste uprkos ekonomskoj logici. Evropa je ubrzano počela da se menja u 18 i 19 veku sa stupanjem na scenu sveže društvene klase - buržoazije - koja je u to vreme vršila progresivnu ulogu razbijanja uskih srednjevekovnih granica i formiranja modernih nacionalnih država. Balkan je pak ovu istorijsku etapu dočekao zaglavljen između Otomanske i Austro-Ugarske imperije, dva bastiona reakcije koja su odolevala revolucionarnim talasu i čvrsto držala prostor jugoistočne Evrope u feudalnom jarmu. Početkom 19 veka, sa najavom opadanja moći Otomanskog carstva, usledili su prvi pokušaji uspostavljanja nezavisnih nacionalnih državica na Balkanu. Matične buržoazije pak, za razliku od njihove zapadnoevropske braće, sačinjavao je slabašan sloj sitnih trgovaca organski povezanih sa feudalnom oligarhijom i potpuno zavisnih od podrške imperijalističkih sila bilo sa istoka, bilo sa zapada. Carska Rusija se sa slabljenjem Turske posebno istakla kao “dušebrižnik” i “zaštitinik slavenske braće”. Sa druge strane Austro-Ugarska je vrsila svoju kolonizaciju pod plaštom oslobađanja od turske zaostalosti i “prosvetiteljstva”. Lav Trocki je u svojim spisima kao izveštač sa Balkana za ruski dnevnik “Kievskaja Misl” ovako opisao perfidnu politiku Habzbuga.

“Austrijska politika na Balkanu prirodno objedinjava kapitalističko predatorstvo, birokratsku surovost i dinastijsku intrigu. Žandarm, finansijer, katolički sveštenik i agent provokator dele ovaj posao. Sve ovo uzeto zajedno naziva se ispunjenje kulturne misije”. Balkanski ratovi (1912-1913) u kojima su se okuražene mlade Balkanske državice udružile da potisnu Tursku prema jugu bili su tako u isto vreme i zakasnele borbe za nacionalno oslobođenje i formiranje ozbiljnijih nacionalnih država, ali u isto vreme i osvajački, mini imperijalistički ratovi u kojima su alave nacionalne buržoazije pod patronatom imperijalističkih sila grabile manje teritorije i narode koje je Turska ostavljala iza sebe. Glavni akteri u ovom pohodu bili su Srbija, Bugarska, Grčka i Crna Gora koje su poput lešinara svaka za sebe prigabile delić bivšeg Otomanskog carstva u pokušaju da izađu na more. Srbija je u ovim ratovima “povratila” područje “stare Srbije” tj. Kosova i zašla u severnu i centralnu Makedoniju, dok je vojska Crne Gore ušla u Sandžak i stigla do Albanije. Pošto su završili sa Turskom, srpska i bugarska buržoazija zatim započinju međusobni obračun. Sve ovo vreme pomeranja granica nacinalne armije vrše takozvana “etnička čišćenja” u veštačkom pokušaju stvaranja etnički izdiferenciranih granica. Međutim, u evropskim okvirima lokalne buržoazije su i dalje bile patuljci. Imperijalističke sile koristile su balkanske države kao pione za potiskivanje Turske i ujedno dozirale proširenje svake od njih. Kada im se učinilo da bi jedna od njih mogla da postane lokalna sila sasekli bi njene aspiracije u korenu, prekrajajući granice po svojoj volji. Albaniji je tako na primer “odobren” suverenitet na konferenciji u Londonu radi sprečavanja izlaska Srbije na Jadransko more.

Rukovodeći se istorijskim materijalizmom, marksisti ne vide naciju kao večno “stanje duha” određene grupe ljudi. Da je car Lazar na kosovskom polju 1389 kojim slučajem povikao: “Napred Srbi!” konjanici okupljeni oko “časnog krsta” bi se međusobno zagledali u čudu. Nacija jeste istorijska kategorija i tekovina buržoaskih revolucija i stvaranja nacional država. Suprotstavljajući se metafizičkim prikazima, mi shvatamo da je ono što stapa različite narode u jednu naciju sa zajedničkim jezikom i kulturom dugoročni život pod jedinstvenom kapitalističkom ekonomskom formacijom. Isti je slučaj sa porobljenim kolonijalnim narodima u Aziji i Africi koji su pod imperijalističkom eksploatacijom istorijski sabijeni u jedinstvenu naciju.

Mnoštvo okupatora, nepostojanje jedinstvenog centralnog tržista, usitnjenost teritorija i stalno menjanje granica sprečili su sličan proces na nivou čitavog Balkana i time stvorili preduslove za rascepkanost, ekonomsku nazadnost i etničku klanicu u koju će se ovaj region pretvoriti. Slično Bliskom Istoku, balkanske državice i granice su veštačke tvorevine skrojene u zadimljenim konferencijskim sobama imperijalistickih sila koje su na neprirodan način podelile stanovništvo. Balkan je bio i ostao polu-kolonija unutar Evrope.

Nakon povlačenja Turske, ekonomska politika Austro-Ugarske monarhije bila je svesno uperena na prevenciju razvijanja nezavisne industrijske baze u susednim balkanskim državama. Povoljne tarife za izvoz poljoprivrednih dobara i stoke vezali su ekonomije ovih zemalja za zapadnog suseda i načinile ih zavisnim od austrijskih gotovih industrijskih proizvoda. Nepovoljni odnosi razmene i koncesije odobrene od strane poslušnih balkanskih vladajućih klasa nad lokalnim prirodnim bogatstvima načinile su od ovog regiona ekonomskog bogalja koji je kaskao za ostatkom Evrope. Čitav region učestvovao je početkom prošlog veka sa samo 2,5% u ukupnom industrijskom autputu Evrope. Većina industrije koja je i postojala bila je vezana za bazičnu preradu poljoprivrednih proizvoda i koncentrisana u severnim delovima. 80% populacije činilo je seljaštvo vezano feudalnim odnosima za kulake.

“Jugoslavija” kao imperijalistička tvorevina

Ekonomska logika kapitalističkog razvoja usmeravala je vladajuće klase sitnih balkanskih država na stvaranje šireg jedinstvenog tržišta koje bi slomilo nametnutu parohijalnost i omogućilo napredak. Ova tendencija oličena u pokušajima stvaranja “velike Bugarske” ili “velike Srbije” imala je za posledicu i jačanje lokalih šovinizama i krvave obračune. Sa druge strane, “pan-slavizam” kao ideja koja bi ujedinila različite slavenske narode koji su naseljavali Balkan, ma koliko popularna bila i humano zvucala, u realnosti bila je samo paravan iza koga se krilo ružno lice carske Rusije. Mešanje različitih imperijalističkih sila oličavalo se i u nestabilnosti državne strukture. Čestim pučevima, dinastijskim smenama, atentatima itd. Balkan je postao svetski centar intrige i mesto gde se do dan danas većina političkih potresa objašnjava teorijama zavere.

Prvi Svetski rat ponovo je zatekao balkanske narode na suprotnim stranama barikada. Bugarska je stala na stranu sila osovine u pokušaju da povrati teritorije koje su joj bile oduzete mirovnim konferencijama nakon Balkanskih ratova, dok se Srbija svrstala među saveznike i sa tragičnim bilansom izašla iz klanice kao “pobednik”. Sa raspadom Austro-Ugarske monarhije postavilo se pitanje šta uraditi sa “novo-oslobođenim” narodima koji su izašli ispod habzburških skuta. Kao nagradu za žrtvovanje sopstvenog stanovništva srpska vladajuća klasa dobija tako na poklon ulogu žandarma nad novom frankenštajnskom tvorevinom svetskog imperijalizma - Jugoslavijom. U pokušaju da nekako razreše nacionalno pitanje, sile pobednice odlučuju da stvore novu naciju u srcu Balkana. Naravno, ovo nije bilo moguće uraditi dekretom odozgo i novonastala država nije uspela da razreši goruće nacionalno pitanje niti da pokrene region iz srednjevekovne zaostalosti. Srpska buržoazija pokazala se nesposobnom da unapredi proizvodne snage i objedini različite narodnosti koje su živele na tom prostoru i time ispuni istorijski zadatak koji joj je, istina sa zakašnjenjem, poveren. Tadašnja Jugoslavija je sa pravom nosila epitet “tamnice naroda”. U vreme ekonomske krize i uz slabu početnu osnovu, perspektiva razvoja moderne buržoaske parlamentrarne demokratije bila je mršava. Srpska monarhija bila je primorana da vlada u autoritarnom maniru zabranjujući političke partije i oduzimajući različitim narodnostima pravo na slobodno izjašnjavanje. U ovakvoj atmosferi neminovno je jačao i otpor hrvatske i slovenačke buržoazije koje su oslanjajući se na seljačke mase unutar severnih republika razvijale šovinisticke tendencije kao pokušaj odbrane od autoriteta Beograda. Ponovno naoružavanje i obnova imperijalnih ambicija nemačke vladajuće klase u vidu nacizma tridesetih godina samo je pogoršalo situaciju i zapečatilo dalju buducnost građanske Jugoslavije.

Drugi Svetski rat

Buržoazija se pokazala potpuno nesposobna i nespremna da od naleta nacističke armije brani teritoriju kojom je vladala. Deo vladajuće klase je zajedno sa kraljevskom porodicom spakovao kofere i prebegao u druge zemlje gde su ih čekali bankovni računi dok je najreakcionarniji deo buržoazije dočekao svojih pet minuta postavivši se u službu okupatora. Jugoslovenska vojska je bila pregažena i okupacija je bila kompletna u roku od 11 dana. Delovi buržoazije svih nacionalnosti oformljavaju svoje vojne jedinice koje se direktno ili indirektno stavljaju pod komandu okupatorske vojske i pakao etnickog čišćenja ponovo započinje. Lokalne buržoazije, videvši da je projekat građanske Jugoslavije potonuo, pokušavaju da ustoliče svoje nacionalne državice pod okpatorskim silama. Pod pokroviteljstvom nemačkih i italijanskih fašista u Hrvatskoj se ustoličio marionetski ustaški režim koji počinje da sprovodi organizovani genocid nad jevrejima, romima, srbima i hrvatskim komunistima. U Srbiji vlada Milana Nedića i vojne formacije Dimitrija Ljotića pod izgovorom “spasavanja nacije” pomažu nacistima i otvoreno učestvuju u genocidu dok se deo oficirske kaste odlučuje na formiranje zasebnog pokreta - tzv. “Ravnogorski pokret”, koji je navodno trebalo da predstavlja oružanu snagu “anti-fašističkog” dela srpske buržoazije, monarhije i srpske izbegličke vlade u Londonu. Ostale nacionalnosti takođe dobijaju sopstvene naoružane pro-fašističke formacije kao što su muslimanska milicija u Bosni ili balisti na Kosovu.

Jedinu alternativu ovom ludilu predstavljao je partizanski pokret pod vođstvom jugoslovenske Komunističke partije. Radnički pokret imao je duboke korene na Balkanu. I pored pretežno seoskog stanovništva, mlada radnička klasa koja se razvijala po gradovima ubrzo je početkom veka oformila svoje socijal-demokratske partije prateći progresivne tokove sa zapada. Oktobarska revolucija u Rusiji imala je veliki odjek među radnicima, omladinom i seoskim masama balkana. Brz ekonomski napredak u periodu između dva rata, agrarna reforma i širok društveni i kulturni progres Sovjetskog Saveza uprkos staljinističkoj deformaciji promovisao je model planske privrede kao privlačnu alternativu kapitalističkoj depresiji za izlazak iz feudalne zaostalosti. Nakon Prvog svetskog rata, Komunistička patija doživljava nagli porast u članstvu. 1920 partija je imala 60 000 članova i na izborima te godine osvaja treće mesto sa 12% glasova. Međutim, u periodu represije koji je usledio partija je bila primorana da funkcioniše ilegalno, njeni članovi su proganjani, vođstvo zatvarano, likvidirano ili u izbeglištvu. Nije samo pritisak jugoslovenske vladajuće klase menjao lice partije. Jačanje privilegovanog birokratskog sloja u Moskvi tokom dvadesetih i tridesetih oličeno u liku Josifa Staljina pretvorilo je internacionalu i sve sekcije u njoj u poslušne izvršioce naredbi. Nije postojala jasna politička linija. Umesto unapređivanja radničkih revolucija u svakoj od zemalja, nacionalne partije služile su za manipulisanje u skladu sa interesima spoljne politike staljinističke birokratije i u interesu “izgradnje socijalizma” u jednoj jedinoj državi - Socjetskom Savezu. Jugoslovenska partija nije izbegla proces političke degeneracije sa čestim čistkama i gubitkom unutrašnje demokratije. 1937 po diktatu Moskve, celokupan centralni komitet jugoslovenske partije bio je počišćen. Sam Josip Broz je došao na vrh partije u jednoj od takvih staljinističkih čistki nakon ubistva dotadašnjeg lidera Milana Gorkića. No, uprkos svemu, partija je uspela da očuva kadrove i dobro razgranatu podzemnu mrežu i dočeka početak okupacije sa oko 12 000 clanova i oko 30 000 mladih komunista organizovanih u okviru SKOJ-a.

Oružane jedinice su organizovane ubrzo nakon invazije, međutim, uprkos raspoloženju među članstvom, čekalo se sa pokretanjem otvorene borbe. Moskva je Titu i partizanima dodelila ulogu male gerilske vojske organizovane da bi ometala fašističku armiju u njenom napredovanju a ne da bi sprovodila oslobodilačku borbu, a kamoli revoluciju. Staljin je još uvek imao pakt sa Hitlerom i tražio je način da izbegne neizbežno - nemački napad. Tek nakon invazije Sovjetskog Saveza, Staljin daje zeleno svetlo za lasniranje otvorene borbe. Ali kakve? U skladu sa tadašnjom orijentacijom komunističke internacionale, forsirala se politika popularnih frontova - tj. podržavanja i zajedničkog delovanja sa “progresivnim” delovima buržoazije. Šta je ovakva politika značila konkretno na primeru Jugoslavije? Partizani su na zemlji trebali da deluju sa četničkim formacijama Draže Mihajlovića i zajedno sa njima sprovode “nacionalno oslobodilačku” borbu. “Nacionalno-oslobođenje” u ovom kontekstu značilo je jednostavno izbacivanje okupatora koje nije podrazumevalo nikakvu promenu u društveno-ekonomskim odnosima u zemlji. Moskva je tokom čitavog rata oficijalno priznavala izbegličku vladu u Londonu i krunu kao legitimne predstavnike jugoslovenskog stanovništva. Radio Moskva dodeljivala je sve partizanske podvige četnicima u skladu sa orijentacijom saveznika koji su priznavali četnike kao oficijalni anti-fašistički pokret u Jugoslaviji. Četnici su uživali političku, finansijsku i logističku podršku Vašingtona, Londona i Moskve. Sovjetski Savez je sve do 1944 odbijao da pruži materijalnu pomoć partizanskim jedinicama. Svetski imperijalizam, sovjetska birokratija i vrhuška jugoslovenske komunisticke partije imali su prećutan dogovor. Nakon oslobođenja, dvorska svita je trebala da se vrati u zemlju i nastavi posao po starom dok bi Moskva i Tito bili sasvim zadovoljni jačim uticajem Komunističke partije u okviru jugoslovenskog buržoaskog parlamenta. Međutim svi su prevideli najznačajnijeg igrača u jednačini - jugoslovenske mase.

Partizanski pokret se pokazao izuzetno popularnim. Zagovarajući nacionalnu ravnopravnost i eksploatišući rasprostranjeni anti-fašizam, partizanske jedinice su poput magneta privlačile seosko stanovništvo, posebno omladinu. Krajem 1942 partizanska vojska već je brojila 150 000 ljudi. Godinu dana kasnije taj broj se udvostručio, dok se do kraja rata pod oružjem nalazilo 800 000 ljudi! Partizani su prerasli u masovni socijalni pokret. Stotine hiljada obespravljenih posle decenija diktature konačno su stekli utisak da mogu nešto da promene svojim rukama. Sa ovakvim pritiskom odozdo, neizbežno se menja i politička linija partijskog vođstva.